KOMPLOT & KOMPLOTDENKEN

Samenvatting
Een komplot is een deel van een grote verzameling van maatschappelijke klontering. En de afbakening is niet scherp. Wat voor de een kwalijk is, is dat niet voor een ander. De vaagheid verhindert een eensluidend oordeel over het (on)gelijk van komplotdenkers of hun betrouwbaarheid.
Kritici van klimaat- en COVID-maatregelen krijgen vaak het verwijt 'komplotdenkers' te zijn. Dat is een goed motief om eens over het onderliggend komplotbegrip na te denken.

Een komplot en komplotdenken zijn aantrekkelijk
Onder KOMPLOT verstaat Van Dale's woordenboek: "Een (geheim) verbond met een kwade bedoeling, samenzwering tegen iemand of iets". Die omschrijving laat de vraag open, wat een kwade bedoeling is? En voor wie de opzet kwaad uitpakt en voor wie goed?

Het verwijt van komplotdenken - gebeurtenissen ten onrechte aan een komplot toeschrijven - is zo oud als de weg naar Kralingen. Het dient om tegenstanders ongeloofwaardig te maken. Dat gebeurt nogal eens zonder op diens argumenten in te gaan. Overigens soms terecht, want vaak bestaan komplotten niet echt. Einstein waarschuwde ooit, dat vaak niet een komplot, maar domheid de oorzaak is van bepaalde gebeurtenissen. Maar "vaak geen komplot" betekent ook: soms wel.
Ik denk, dat hij gelijk heeft en vroeg me af, hoe het komt dat er toch veel komplotdenkerij is? Zowel in de vorm van komplotverdenking als onterecht komplotvermoeden.

Gevaar brengende gebeurtenissen zijn vaak onbegrepen. Mensen slaan graag de handen ineen om de narigheid af te wenden. Dat kan een moeilijke klus zijn indien de oorzaak niet of slecht bekend is. Veel gemakkelijker is het een dader aan te wijzen. Is het een mens of een groep, dan kan je die elimineren, of in elk geval aanspreken. En als het een god is, bidden. Zoeken naar een persoon of een groep, die de schuld is toegeschreven is dikwijls gemakkelijker dan het eens worden over hoe de narigheid op te lossen. Het suggereert bovendien dat het helpt herhaling te voorkomen.
Helaas biedt die remedie slachtoffers weinig hulp. Die blijven daarbij meestal in de kou, met een vleug psychische voldoening.

Klonteren
In een bevolking van losse individuen heeft elk zijn eigen gedachten over wat is en wat men zou willen. In zo'n verzameling zullen deelverzamelingen zijn die over bepaalde dingen ongeveer gelijk denken. Wanneer die soortgenoten ontmoeten en ze samen krachten bundelen om wat ze willen te bereiken, noem ik dat klonteren. In klonteren steekt geen kwaad. Het is een middel om samen iets tot stand te brengen. Denk eens aan een groep vrijwilligers die samen van een braak stuk grond een mooi park maken, waarvan ook de rest van de bevolking kan genieten. Of aan voetballiefhebbers die een vereniging oprichten om aan een voetbalveld te komen. Niets kwaads, alleen maar goeds aan zulke klontering. Dat is geen komplot. Wanneer echter Kees, Koos en Karel klonteren om Piet te vermoorden en diens geld een voodeliger bestemming te geven, zullen velen beamen dat dat kwalijk is. Daar bestond echt een komplot. Ook dat is het resultaat van klonteren. Tussen dergelijke uitersten is er een heel scala van klonteren variërend in mate van goed en kwaad. Daardoor komt het dat wat de een al een kwalijk komplot acht, een ander een neutraal of zelfs positief geklonter vindt.

Behalve de mate van goed en kwaad is er nog een karakteristiek van belang, nl. "geheimhouding". Van Dale zette dat tussen haakjes en stelt die niet als eis om iets een komplot te noemen. Het is wel een hinderpaal om een komplot aan het licht te brengen. Dat is een van de oorzaken van tweespalt over de vraag of iets een komplot is.
Met of zonder geheimhouding is ook of het voornemen van een klonter goed of kwaad is, vaak een strijdvraag, waarover de meningen uiteenlopen. Een politieke groepering die iets goeds voorstaat, is ook zonder geheimhouding voor een andere groepering een komplot, indien die het beoogde doel slecht vindt. Volgens Van Dale mag ik de CO₂-jagers dus komplotteurs noemen, indien ik CO₂ een zegening vindt. Of anderen mij daarin gelijk geven, behoort af te hangen van de overtuigingskracht van mijn argumenten voor en tegen vloek of zegen. Dat er een CO₂-jacht klonter is, daarvan maken de jagers geen geheim. Portretten van de aanjagers versieren en ontsieren dagelijks onze kranten en schermbeelden en hun daden onze weilanden. Net zo goed mogen antivacsers, die schade van onvoldoende geteste vaccins verwachten, de voorstanders een komplot verwijten. Hun gelijk hangt af van de argumenten voor goed en kwaad. Niet van ontbrekende geheimhouding.

Komplot debat
Voor- en tegenstanders van een bepaald beleid die de tegenpartij "komplotdenken" verwijten zouden dus moeten discussiëren over de goed en kwaad argumenten van het beoogde. Daaraan ontbreekt het doorgaans. Argumenten bespreekt men liefst in eigen kring. Die van de tegenpartij worden dan karikaturaal in één zin samengevat. De validiteit van een argument is doorgaans van minder belang dan emotie. Daarvoor is een protagonist in een kwaad daglicht zetten vaak effectief en veel makkelijker dan argumenten bestrijden. Als de brenger van een boodschap niet deugt, ligt het voor de hand diens boodschap te negeren.
Nu is in een debat volstaan met te zeggen dat iemand slecht is, zonder argumenten, zo goed als nietszeggend. Beweren, dat er een komplot is, werkt beter. Ook al zeg je daarmee niet anders dan dat de voorstander iets slechts beoogt of doet, wanneer je eveneens geen argumenten geeft. Het doel is de voorstanders zwart te maken en impliceren ook wat zij voorstaan.
Omgekeerd is het verwijt van komplotdenkerij net zo. Zonder argument is het ook een manier van iets kwalijk noemen. Luisteren naar een goedgelovige, domme kwaaddenker wil niemand, behalve kwaadwilligen. Ook daarmee is niets anders gezegd dan "verkeerd en negeren". Maar in een debat is dat vaak genoeg. En zeker wanneer geheimhouding in het spel is, heeft de vijand het moeilijk aan bewijsbare argumenten te komen. Dat is een pré in elk debat.

Wat is verstandig?
Rationeel zeggen dus beide verwijten, "het is een komplot" en "dat is komplotdenken", niets anders dan: die klonter is slecht. Het zijn de argumenten, waarop het aankomt. Ik zou mij er dus noch als komplotteur, noch als komplotdenker iets van aantrekken, ware het niet dat emoties weleens tot geweld en wapengekletter leiden. En wie gelijk had de ene keer wel en de andere keer niet als winnaar uit de strijd komt.
Zuinig en kritisch zijn bij het uiten van die verwijten is daarom raadzaam. Als argument zijn ze toch al waardeloos. En ze kunnen als boemerang werken.